از همان نخستین شب‌هایی که انسان در سکوت صحرا به آسمان پرستاره نگاه کرد، پرسش‌هایی در ذهنش جرقه زد: آن نقطه‌های نورانی چیستند؟ چرا حرکت می‌کنند؟ و چه چیزی ورای آن‌هاست؟ همین نگاه‌های کنجکاو بود که به‌تدریج به شکل‌گیری اولین ابزارها و در نهایت، اولین رصدخانه‌های نجومی انجامید. اما پرسش مهم این است: اولین رصدخانه در تاریخ بشر کجا ساخته شد؟ برای رسیدن به پاسخ این سوال با تریپ گردشگری همراه شوید.
اولین رصدخانه کجا بود؟
نخستین رصدخانه رسمی و ثبت‌شده در جهان اسلام در حدود سال ۲۱۲ هجری قمری (برابر با ۸۲۸ میلادی) در شهر بغداد، پایتخت شکوفای خلافت عباسی ساخته شد؛ دورانی که به‌عنوان عصر طلایی علم و فرهنگ اسلامی شناخته می‌شود. این رصدخانه در دوره خلافت مأمون عباسی تأسیس شد، خلیفه‌ای که خود علاقه‌مند به دانش نجوم، فلسفه و ترجمه آثار یونانی بود.
این مرکز علمی نه‌تنها محلی برای رصد ستارگان و سیارات بود، بلکه مکانی برای تدوین جداول نجومی، ترجمه متون کهن، و گسترش محاسبات اخترشناسی نیز به شمار می‌رفت. دو چهره شاخص و نامدار فضل بن نوبخت اهوازی (از دانشمندان ایرانی‌تبار) و محمد بن موسی خوارزمی (ریاضی‌دان، اخترشناس و بنیان‌گذار جبر) مدیریت علمی این رصدخانه را بر عهده داشتند. فعالیت‌های این دو دانشمند در زمینه تقویم، تعیین موقعیت اجرام آسمانی و تدوین جداول زیجی، نقش بسیار مهمی در توسعه دانش نجوم در جهان اسلام و حتی انتقال آن به اروپا داشت.
با این حال، برخی منابع تاریخی از جمله روایت‌هایی در منابع ایرانی، حاسب طبری آملی را نخستین فردی می‌دانند که اقدام به ساخت رصدخانه کرده است. گفته می‌شود وی پیش از تأسیس رصدخانه بغداد، در دوران اولیه خلافت عباسی، سازه‌ای ابتدایی برای رصد اجرام آسمانی طراحی و اجرا کرده بود. این دیدگاه گرچه مورد تأیید تمامی مورخان نیست، اما نشان‌دهنده‌ی سابقه‌دار بودن فعالیت‌های نجومی در میان دانشمندان ایرانی و علاقه آنان به فهم حرکت‌های آسمانی است.
نخستین رصدخانه بغداد را می‌توان نقطه‌ی تلاقی علم، سیاست و فرهنگ دانست؛ جایی که نگاه به آسمان، بهانه‌ای برای ارتقای اندیشه انسان شد. این رصدخانه الگویی شد برای تأسیس مراکز نجومی بزرگ‌تری در تاریخ مانند رصدخانه مراغه، رصدخانه الغ‌بیگ در سمرقند و رصدخانه استانبول.
نقش ایرانیان در شکوفایی رصدخانه‌ها
ایران یکی از درخشان‌ترین صفحات تاریخ نجوم را رقم زده است. رصدخانه مراغه به دست خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم هجری ساخته شد و به یکی از پیشرفته‌ترین مراکز نجوم تبدیل شد. بعدها رصدخانه الغ‌بیگ در سمرقند نیز با الهام از مراغه تأسیس شد و مسیر علم را در جهان اسلام روشن‌تر کرد.
چرا ساخت رصدخانه نقطه عطف بود؟
- پیش‌بینی دقیق خسوف و کسوف
- ایجاد تقویم‌های خورشیدی و قمری
- توسعه علم ریاضی و هندسه
- کمک به ناوبری و مسیریابی دریایی
- پایه‌گذاری نجوم مدرن
رصدخانه‌ها، نماد اشتیاق بشر برای شناخت جهان بالای سرش بودند. از نخستین سازه‌های خشتی بابل تا ابزارهای دقیق مراغه و سمرقند، هر گام، پلی بود به‌سوی علم و آگاهی. اکنون که بشر تا ماه و مریخ پیش رفته، هنوز هم ریشه‌های این سفر پرستاره، به همان نگاه‌های اولیه در شب‌های خاموش و بی‌پایان بازمی‌گردد…